Η σφαγή των Εβραίων

Μια άγνωστη ιστορία η οποία έχει τεχνηέντως κρυφτεί από την επίσημη

Η Αιτωλία και η Ακαρνανία, το Κάρλελι δηλαδή όπως λέγονταν τότε για λόγους ιδιαιτερότητας άργησε να κινηθεί από την ώρα την εξέγερσης του1821.

Πρώτη εξεγερσιακή ενέργεια θεωρήθηκε η επίθεση του οπλαρχηγού Μακρής στην τουρκική συνοδεία που μετέφερε τον ετήσιο φόρο από το Μεσολόγγι στη Ναύπακτο, για να πάνε από κει στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Μακρής σκότωσε τους Τούρκους και άρπαξε τα χρήματα ανάβοντας έτσι το σπίρτο για τη φωτιά που λίγο μετά θ’ ακολουθούσε. (1)

Από τη μέρα της 5ης Μαρτίου 1821 αρχίζει να φυσάει ο αέρας της εξέγερσης στο Κάρλελι.

Ακολούθησαν πολλά γεγονότα με προεξάρχοντα αυτά της κατάληψης του Βραχωρίου (11 Ιουνίου) και έπειτα του Ζαπαντίου (26 Ιουλίου). (2)

Το Ζαπάντι ήταν σχεδόν αμιγώς οθωμανικός οικισμός. Ήταν φτωχοί και γενικώς δεύτερης κατηγορίας Τούρκοι, κατώτεροι από αυτούς του Βραχωρίου. Απ’ ό,τι φάνηκε όμως ήταν σκληροί πολεμιστές αφού αντιστάθηκαν με εκπληκτική γενναιότητα στους χριστιανούς πολιορκητές. Σε μια από τις τελευταίες εξόδους των Τούρκων, οι χριστιανοί σκότωσαν δεκαοχτώ από αυτούς. Έκοψαν τα κεφάλια των νεκρών και τα παλούκωσαν απέναντι στους πολιορκημένους συγγενείς τους. (3)

Μετά από αιματηρές επιθέσεις, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν παραδίδοντας και το Ζαπάντι. Η αλαζονική και βάρβαρη συμπεριφορά των άταχτων οπλοφόρων χριστιανών, οι βιασμοί και οι σφαγές των φτωχών αμάχων είχαν υπερβεί το «φυσιολογικό» επίπεδο για την εποχή (όπως το αποκαλούν αρκετοί) ήδη στα γεγονότα της κατάληψης του Βραχωρίου 40 ημέρες πριν. Αυτά τα γεγονότα ήταν η πιστοποίηση του διογκωμένου μίσους, του κτήνους, του ρατσισμού που μπορεί να φωλιάσει και στην πιο λαϊκή εξέγερση.

Όταν πλέον η υπεροχή των χριστιανών πολιορκητών του Βραχωρίου έγινε αδιαμφισβήτητη, πρώτοι οι Αλβανοί μισθοφόροι διέφυγαν, ανταλλάσσοντας προφανώς τη ζωή τους με χρήματα ή εξαργυρώνοντας παλιά νταραβέρια με τους οπλαρχηγούς, για να εξοντωθούν αργότερα στα γύρω βουνά όντας θύματα ληστειών από καπεταναίους. Οι ευκατάστατοι Τούρκοι και οι αξιωματούχοι που ήταν η πλειοψηφία στην κοινότητα του Βραχωρίου, σώθηκαν φυγαδευόμενοι ανταλλάσσοντας τη ζωή τους, είτε με χρήματα είτε με την «αξία» του τίτλου τους. Πιθανότατα, μαζί τους να σώθηκαν και ελάχιστοι πλούσιοι Εβραίοι (κάποιοι αναφέρουν έναν). Οι υπόλοιποι, όλη η Εβραϊκή κοινότητα και οι λίγοι φτωχοί τούρκοι αιχμάλωτοι σφαγιάστηκαν ολωσδιόλου, από τις αιμοδιψείς εξαγριωμένες ομάδες των «νικητών».

Προφανώς, όμως, ο εθνικός χαρακτήρας της κατάληψης του Βραχωρίου της 11ης Ιουνίου του 1821 (που προσφάτως οι Αγρινιώτες άρχισαν να γιορτάζουν) δεν άφησε περιθώρια σπουδαίας αναφοράς σ’ αυτό το μικρό ολοκαύτωμα. Τα στόματα των γερόντων, όσων είχαν ακούσει, το ανέφεραν με μισόλογα και χαμηλόφωνα. Σαν μια πληροφορία αχνή, δευτερεύουσας σημασίας. Όπως και αρκετοί ερευνητές της περιοχής με εξαίρεση τον Γεράσιμο Παπατρέχα, που κι αυτός, όμως, δικαιολογεί το γεγο-νός ως «συνηθισμένο» για την εποχή.

Τους έσφαξαν όλους. Άνδρες, γυναίκες, γέρους, παιδιά. (4)

Ο γράφων δεν είναι ιστορικός. Αλλά όποιος κι αν ασχοληθεί με την σφαγή των Εβραίων στο Βραχώρι δεν μπορεί να μην ψάξει τη διαδρομή και το φούντωμα του αντιεβραΐσμού στην περιοχή του Κάρλελι και της Ηπείρου.

Η έκρηξη της εξέγερσης του ‘21 έγινε σε μια εποχή όπου ο αντισημιτισμός στη Βαλκανική είχε μια έξαρση. Ειδικά στην Ήπειρο και το Κάρλελι από τον 18ο αιώνα (την εποχή δηλαδή του Κοσμά του Αιτω-λού), είχε το δικό του χαρακτήρα, τις δικές του διαστάσεις. Ήταν η εποχή όπου οι Αρβανίτες έμποροι μπήκαν δυναμικά στο εμπόριο των παζαριών που έως τότε ήταν ένας «χώρος» Εβραϊκός. Οι Εβραίοι είχαν την αποκλειστικότητα στη διοργάνωση των παζαριών, πατροπαράδοτα ως οι πρωτοπόροι έμποροι της περιοχής. Σ’ αυτό συνέτεινε η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού τους κατά τον 15ο αιώνα μετά τους ευρωπαϊκούς διωγμούς, κυρίως στα νησιά του Ιονίου. (5) Οι γνώσεις τους γύρω από τις τέχνες, το εμπόριο και τη γεωργία, τους έκαναν να κυριαρχήσουν στο χώρο της αγοράς, αλλά και να δώσουν μια ώθηση στην οικονομία και τη διαβίωση των πληθυσμών, μεταφέροντας τον πολιτισμό τους. Έπρεπε, λοιπόν, να χτυπήσει κάποιος αυτή την ελίτ για να μπορέσει να εδραιωθεί σ’ ένα κομμάτι της αγοράς. (6)

Ο μοναδικός τρόπος για τους Ηπειρώτες εμπόρους να το πετύχουν αυτό ήταν να δημιουργήσουν τα δικά τους χριστιανικά παζάρια, αφού η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν χριστιανοί. Έτσι, η προπαγάνδα (την οποία ουσιαστικά στήριξε ο Κοσμάς ο Αιτωλός) ενάντια στους Εβραίους, πήρε θρησκευτικό χαρακτήρα οπότε και τον ανάλογο φανατισμό. Μέσα σε έναν σχεδόν αιώνα (1750-1820) καλλιεργήθηκε η προκατάληψη και η δαιμονολογία που οδήγησε σε σφαγές σαν αυτή του Βραχωρίου. Οι Αρβανίτες έμποροι χρηματοδότησαν τον Κοσμά και γύρω από τα κηρύγματά του έστησαν σιγά-σιγά τα χριστιανικά παζάρια ημέρα Σάββατο που ήταν και η αιχμή της αντιεβραϊκής προπαγάνδας (τα εβραϊκά παζάρια γίνονταν μόνο Κυριακή). (7)

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, για να κατορθώσει να μετατρέψει την ημέρα των παζαριών από Κυριακή σε Σάββατο, άρθρωσε τον πλέον καταγγελτικό και υβριστικό αντιεβραϊκό λόγο. Στο Βραχώρι έμεινε και κήρυξε από το 1759 έως το 1762. Έφυγε και ξαναγύρισε το 1775 όπου έφτιαξε ένα από τα δυσδιάκριτων ρόλων σχολεία του. (8)

«Σφάζει ο Εβραίος εν πρόβατον και το μισό το εμπροσθινόν το κρατεί δια λόγου του και το πισινό το μουτζώνει και το πωλεί στους χριστιανούς για να τους μαγαρίσει» (Κοσμάς ο Αιτωλός)

...«Πώς το βαστά η καρδιά σας να αγοράζετε από Εβραίους πραμάτειες; Και τα άσπρα ύστερα να τα ξοδεύουν δια να σύρουν κανένα χριστιανόπουλον να το σφάξουν να πάρουν το αίμα του και με κείνο να κοινωνούν; Λοιπόν χριστιανοί μου μην αγοράζετε τίποτε απ’ αυτούς».

Αυτά δίδασκε ο Κοσμάς στα κηρύγματά του. Από την άλλη, βέβαια, για να είναι εντάξει με τις χριστιανικές διδαχές, έλεγε: «Όθεν αδελφοί μου, όσοι αδικήσετε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον πίσω διότι είναι κατηραμένον και δεν βλέπετε καμμίαν προκοπήν».

Τα σχολεία του ο Κοσμάς τα έστηνε με χορηγίες των Ηπειρωτών εμπόρων και τα συντηρούσε πάλι με τον ίδιο τρόπο.

Ο μαθητής του Κοσμά Σάπφειρος Χριστοδουλίδης ή Ζαφείρης ή Ραμμενιάτης, αναφέρει: «... Ο ιερός Κοσμάς επήγεν πάλιν εις τα Ιωάννινα, και πρώτον μεν εκατάπεισε τους χριστιανούς να μεταβάλουν το κοινόν παζάρι από την Κυριακήν εις το Σάββατον, το οποίον τους επροξένησε (στους Εβραίους) μεγίστην φθοράν.

Δεύτερον τους εκήρυξε δια φανερούς εχθρούς, και ότι είναι έτοιμοι κάθε καιρόν να κάνουν κάθε κακόν εις τους χριστιανούς. Τρίτον, θέλοντας να βγάλει από τας κεφαλάς των χριστιανών τας μακράς φούντας και τα τοιαύτα, τα οποία όλα ηγόραζον από τους Εβραίους, τους εδίδασκε πως είναι ακάθαρτα, ότι επί τούτου δια τους χριστιανούς οι θεοκτόνοι τα μολύνουσι, και να μη τα αγοράζωσι ολότελα». (9)

Γι’ αυτό του τον πόλεμο, οι Εβραίοι τον κυνήγησαν και τον συκοφάντησαν στον Αλή Πασά ότι είναι πράκτορας της ρώσικης πολιτικής. Ο Πασάς τον συνέλαβε και τον γλίτωσαν οι αρβανίτες έμποροι, πληρώνοντας μεγάλο ποσό ως λύτρα. Βέβαια, δεν γλίτωσε το θάνατο. Τον κρέμασαν αργότερα, στις 24 Αυγούστου 1779, υπάλληλοι του Κουρτ πασά κι αυτός ο θάνατος χρεώθηκε στους Εβραίους εμπόρους, ως αποτέλεσμα της πολεμικής τους.

Οι Εβραίοι γενικώς συγκέντρωναν το μίσος και των χριστιανών και των Οθωμανών. Αυτό, βέβαια, δεν μπορεί να μειώσει την προσφορά τους, στα σκοτεινά χρόνια της φτώχιας και της αγνωσίας που σκέπαζε τους πληθυσμούς της περιοχής, όταν κατά χιλιάδες βρήκαν καταφύγιο στη Βαλκανική, ύστερα από τους διωγμούς που υπέστησαν στην Ευρώπη. Ούτε, βέβαια, την ειρηνική συνύπαρξη επί αιώνες των αυτοχθόνων Εβραίων με τους πληθυσμούς που, κατά καιρούς, εναλλάσσονταν στην περιοχή. Η παρουσία των Εβραίων στη Ναύπακτο, αλλά και στην Περίστα Ναυπακτίας, τουλάχιστον από τον 12ο αιώνα, μαρτυρεί αυτή την ειρηνική συνύπαρξη, όπως και στην πόλη Αχελώο (κοντά στη σημερινή Γούρια). (10)

Η σφαγή των εβραϊκών οικογενειών στο Βραχώρι το 1821 καθώς και των λίγων φτωχών τούρκων που δεν είχαν με τι να ανταλλάξουν τη ζωή τους (δεν είχαν «τιμή») είναι ένα γεγονός που σκιάζει την 11η Ιουνίου ως μέρα γιορτής της «απελευθέρωσης» κατάληψης θα λέγαμε ορθότερα της Τουρκόπολης. Η δικαιολογία ότι ήταν πλούσιοι και δυνάστες δεν στέκει ιστορικά αφού ταυτόχρονα οι Εβραίοι ήταν γεωργοί, μεταξουργοί, τεχνίτες, αλλά και έμποροι και τοκογλύφοι. Όπως τέτοιοι ήταν σε μεγαλύτερο αριθμό βλάχοι, Τούρκοι και Αρβανίτες. Οι τελευταίοι (και οι τρεις) μάλιστα κατείχαν την εξουσία και την δύναμη. Τα πασαλίκια τα βιλαέτια και τα αρματολίκια ήταν στα χέρια τους.

Αν οι σύγχρονοι Αγρινιώτες χρειάζονται εναγωνίως το ιστορικό γεγονός που θα τους συνδέσει με το παρελθόν, ανάμεσα στα άλλα πρέπει να ψάξουν στις στάχτες του Βραχωριού και στις κραυγές των δολοφονημένων αμάχων, θυμάτων ενός άγριου ρατσισμού.

Σημειώσεις: 1. Σ. Τρικούπης «Ιστορία Ελληνικής Επανάστασης» σελ. 243, 2. Γ. Παπατρέχας «Ιστορία τον Αγρινίου» σελ. 213. 3. Γερ. Παπατρέχας «Ιστορία του Αγρινίου» σελ. 250. 4. Γερ. Παπατρέχας «Ιστορία του Αγρινίου» σελ. 242-245 «Τραγικό ήταν το τέλος της εβραϊκής κοινότητας. Έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα σ’ αυτή και για το κλίμα εχθρότητας που είχε γίνει μόνιμο, με το πέρασμα του χρόνου. Η παράδοση διασώζει ότι ο «καπετάν Αλεξάκης Βλαχόπουλος έδωσε διαταγή στα παλικάρια του, «το βράδυ να είστε όλοι έτοιμοι στο γιαταγάνι», δηλαδή να μην έχουν μαζί τους τουφέκια και πιστόλες. Έτσι έγινε, βγήκαν όλοι στο γιαταγάνι και από σπίτι σε σπίτι έσφαξαν όλους τους Οβραίους και μόνο ένας γλίτωσε, που δια μέσου Προσού έφτασε στη Λαμία. Απόν τότε δεν ξανάμεινε Οβραίος στο Βραχώρι». Σελ. 244. Ο Θόδωρος Χαβέλας είναι λακωνικός και αναφέρεται στο συμβάν εντελώς πληροφοριακά. «Τότε δε ο συρφετός των Αγρινίων επιπεσών κατά των Εβραίων, διεπέρασεν άνδρας, γυναίκας και παιδιά εν στόματι μαχαίρας εκδικούμενος τον θάνατον ιερέως τινός εν Αγρινίω), Παπαλεξίου Δηματά, όν παρά των Τούρκων παραλαβόντες πρότερον οι Εβραίοι, ετύφλωσαν δι ακανθών και κατεβασάνισαν μέχρι θανάτου». Σελ. 245. Σ. Τρικούπη «Ιστορία Ελληνικής Επανάστασης» σελ.248 «Οι μπέηδες και οι υπόλοιποι Τούρκοι δέχτηκαν την προστασία των δυνατών οπλαρχηγών και κανένας τους δεν έπαθε το παραμικρό. Οι Εβραίοι όμως υπέφεραν τα πάνδεινα και πολλοί σκοτώθηκαν ανηλεώς, με τη δικαιολογία ότι οι ομόπιστοί τους είχαν σύρει στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης το σώμα του πατριάρχη και κατέδιδαν τους χριστιανούς που κρύβονταν. Έτσι, χριστιανοί και τούρκοι φάνηκαν πολλές φορές μαθητές του ίδιου σχολείου στη διάρκεια της Επανάστασης, του τουρκικού σχολείου δηλαδή, που δίδασκε ότι έπρεπε να τιμωρούνται οι αθώοι για τις πραξεις των ενόχων. Γ. Κορδάτος: Μεγάλη ιστορία της Ελλάδος Τόμος Χ σελ. 244. Αναφερόμενος στην κατάληψη του Βραχωρίου ο Γ. Κορδάτος λέει: «Κι εδώ οι Τούρκοι αν και παραδόθηκαν με όρους, δεν γλίτωσαν. Έπεσε μαχαίρι. Πρώτα όμως σφάχτηκαν οι Εβραίοι που ήταν κάμποσοι και επικίνδυνοι ανταγωνιστές του ελληνικού εμπορίου. Γλίτωσαν μόνο όσοι πλήρωσαν πολλά λύτρα στο Βαρνακιώτη και στον Τζόγκα». 5. Κ. Σιμόπουλου «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα σελ. 78. Ταξιδιωτικός Οδηγός του Ιταλού, ιππότη G. Zuallardo (1856), Ζάκυνθος: «Μη λησμονήσεις να πάρεις μαζί σου λίγο σαπούνι για μπουγάδα κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Αν μπορείς όμως να κάνεις υπομονή ώσπου να πιάσει το καράβι Ζάκυνθο θα βρεις εκεί χριστιανούς ή εβραίους να πλύνουν τα ρούχα σου». Σελ. 481: Ο Άγγλος περιηγητής William Lithgow (1609), Λευκάδα: «Στην Αγία Μαύρα ο Άγγλος περιηγητής διαπιστώνει ότι το νησί κατοικείται μονάχα από Εβραίους. Η Λευκάδα παραχωρήθηκε στους Εβραίους για την εγκατάστασή τους από το Σουλτάνο |Βαγιαζήτ Β’ μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία. Μ. Γκιόλιας «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός» σελ. 130, για τον διωγμό του Κοσμά στα Επτάνησα. 6. Γ Κορδάτος: Αναφορές στη συμβολή των Εβραίων στις τέχνες (βιοτεχνία), γεωργία, εμπόριο. Απ. Βακαλόπουλος Νέα Ελληνική Ιστορία σελ.53-54 7. Μάρκος Γκιόλιας «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του» σελ. 18, 1778 (απόσπ. από το χρονογραφικό σχεδίασμα του συγγραφέα) «Οικονομική υποστήριξη του Κοσμά από μικροπωλητές και μικρέμπορους της Ηπείρου». Σελ. 236-238. 8. Γερ. Παπατρέχας σελ. 152. 9. Μάρκος Γκιόλια «Ο Κοσμάς και η εποχή του» σελ. 225 – 239. 10. Φ. Χριστόπουλος: «Η Εβραϊκή Κοινότης Ναυπάκτου» στον τόμο Α’ 1968 σελ. 277 - 30 της επετηρίδας Εταιρείας Στερεολλαδίτικων Μελετών. - Βενιαμίν εκ Τουδέλας, Το οδοιπορικό ενός Εβραίου περιηγητού «ΧΡΟΝΙΚΑ» περιοδικό του Κ.Ι.Σ. - Απ. Βακαλόπουλος «Νέα Ελληνική Ιστορία» σελ. 53: «Οι Εβραίοι, ευφυείς βιοτέχνες και έμποροι, μυούν τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις διάφορες τέχνες και εφευρέσεις, κερδίζουν πολλά και γίνονται ιδιοκτήτες μεγάλων εμπορικών καταστημάτων. Οι ίδιοι κινούν τα κεφάλαιά τους προς μεγαλύτερες επιχειρήσεις...». Ο Γάλλος γιατρός Spon (1674) αναφέρει: «Στη Ναύπακτο οι χριστιανοί έχουν δύο εκκλησίες και οι Εβραίοι τρεις συναγωγές. Τα προϊόντα που εξάγονται από το λιμάνι είναι δέρματα, λάδι, καπνός, σιτάρια, ρύζι, κριθάρι». Κ. Σιμόπουλου Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα» σελ. 692.